Het gebruik van Artificiele Intelligentie (AI) binnen de overheid neemt een vlucht. Denk aan toepassingen als voorspellende analyses, procesoptimalisatie en zelfs het nemen van beleidsbeslissingen. Maar zoals bij elke technologische innovatie is succes niet alleen afhankelijk van de techniek, maar ook van hoe deze ingebed wordt in een complex ecosysteem van mensen, organisaties en systemen. Hier komt de Actor Network Theory (ANT) van Bruno Latour om de hoek kijken.

Als we ANT toepassen op AI binnen de overheid, zien we dat AI niet alleen een hulpmiddel is, maar een volwaardige “actor” in een netwerk van relaties. Dit netwerk omvat burgers, ambtenaren, wetten, technologie en zelfs de fysieke infrastructuur waarin AI opereert. ANT dwingt ons te kijken naar hoe al deze elementen elkaar beïnvloeden en gezamenlijk betekenis geven aan AI. Dit biedt waardevolle inzichten om AI niet alleen effectief, maar ook ethisch en duurzaam te implementeren.

De overheid als complex netwerk

De overheid functioneert niet als losse entiteit, maar als een netwerk van actoren die elk hun eigen belangen en verantwoordelijkheden hebben. Denk aan beleidsmakers, uitvoeringsorganisaties, burgers en externe partners. AI voegt zich in dit netwerk als een nieuwe, invloedrijke actor. De Actor Network Theory laat ons zien dat AI niet neutraal is. Een algoritme is immers ontworpen met aannames en keuzes die voortkomen uit de mensen die het hebben gebouwd, de data die het gebruikt en de doelen die het dient.

De overheid moet zich dus afvragen: wat betekent het om AI toe te voegen aan dit netwerk? ANT leert ons dat deze technologie niet simpelweg ‘ingeplugd’ kan worden in bestaande processen. Het verandert die processen fundamenteel, omdat het nieuwe interacties en machtsverhoudingen creëert. Denk bijvoorbeeld aan de rol van AI in fraudedetectie. Een algoritme kan bepaalde patronen als ‘verdacht’ markeren, maar hoe beïnvloedt dit de relatie tussen burger en overheid? En hoe voorkomen we dat AI bestaande biases in data versterkt?

Het belang van symmetrisch denken

Een kernprincipe van Latour’s theorie is symmetrie: we moeten niet alleen kijken naar menselijke actoren, maar ook naar de niet-menselijke actoren in het netwerk. AI-systemen hebben agency (het vermogen om invloed uit te oefenen op het netwerk), maar deze agency wordt op zijn beurt bepaald door de interactie met andere elementen. Een algoritme is bijvoorbeeld afhankelijk van de kwaliteit van de data, de infrastructuur waarin het draait en de wetten die het gebruik ervan reguleren.

Symmetrisch denken helpt beleidsmakers om AI niet als een ‘black box’ te zien, maar als een dynamische actor die voortdurend onderhandelt met andere elementen in het netwerk. Dit betekent dat je niet alleen moet kijken naar hoe AI werkt, maar ook naar de randvoorwaarden: Wie beheert de data? Hoe transparant is het systeem? Welke checks en balances zijn er om fouten te corrigeren?

ANT als hulpmiddel voor governance

De kracht van ANT ligt in het blootleggen van deze complexe interacties. Het nodigt uit tot reflectie en samenwerking. Dit is cruciaal, want de implementatie van AI raakt kernwaarden zoals transparantie, inclusiviteit en rechtvaardigheid. Wanneer de overheid ANT als lens gebruikt, kan het beleid ontwerpen dat niet alleen rekening houdt met technologische mogelijkheden, maar ook met de bredere maatschappelijke impact.

Een voorbeeld: Stel dat een gemeente AI inzet om de energietransitie te versnellen door data-analyse. ANT dwingt beleidsmakers om te kijken naar alle actoren in dit netwerk: de burgers die hun gegevens beschikbaar stellen, de techbedrijven die de modellen ontwikkelen, de wetgeving rondom privacy en de fysieke infrastructuur van energiebedrijven. Alleen door deze relaties te begrijpen, kun je AI zó inzetten dat het daadwerkelijk bijdraagt aan het publieke belang.

Conclusie: ANT als ethisch en strategisch kompas

AI binnen de overheid heeft de potentie om processen te verbeteren en maatschappelijke uitdagingen aan te pakken. Maar het succes daarvan hangt af van hoe we AI positioneren binnen het bredere netwerk van actoren. Bruno Latour’s Actor Network Theory biedt een waardevol kader om de interacties tussen menselijke en niet-menselijke actoren te begrijpen en te sturen.

Bij Pulsar Partners geloven we dat technologische innovatie nooit op zichzelf staat. Het gaat altijd om de verbinding tussen technologie, mens en maatschappij. Door ANT te gebruiken als een strategisch en ethisch kompas, kan de overheid AI niet alleen inzetten als een technologische oplossing, maar als een middel om echte impact te maken. Want uiteindelijk draait het om één ding: het bouwen van netwerken die duurzaam, transparant en rechtvaardig zijn.